Ҡалҡан (ауыл)

Ҡалҡан
	Ауыл
	Ҡалҡан; рус. Калҡаново
Ил	Рәсәй
Федерация субъекты	Башкортостан
Муниципаль район	Учалы
Ауыл советы	Учалы
Координаталар	54°24′39″ с. ш. 59°18′35″ в. д.HGЯO
Халҡы	↘332 кеше (2010)
Сәғәт бүлкәте	UTC+6
Почта индексы	453732
Һанлы танытмалар
Автомобиль коды	02, 102
ОКАТО коды	80 253 896 002
ОКТМО коды	80 653 496 111
	Ҡалҡан

Был терминдың башҡа мәғәнәләре лә бар, ҡарағыҙ: Ҡалҡан (мәғәнәләр).

Ҡалҡан (рус. Калканово) — Башҡортостан Республикаһының Учалы районындағы ауыл. Учалы ауыл Советына ҡарай. Ҡалҡан күле һәм Яйыҡ йылғаһы буйҙарында урынлашҡан.

2010 йылдың 14 октябренә ҡарата халыҡ һаны 332 кеше^[2]. Почта индексы — 453732, ОКАТО коды — 80253896002.

Географик урыны

Район үҙәгенә тиклем (Учалы): 26 км
Ауыл Советы үҙәгенә тиклем (Учалы): 16 км
Яҡындағы тимер юл станцияһы (Учалы): 18 км

Ҡалҡан ауылы Урал йылғаһы буйында урынлашҡан^[3].

Тарихы

1736 йылдың 11 февраль указына ярашлы, ҡаҙна мәнфәғәтенә тартып алынған Себер даруғаһы Ҡаратабын улусы башҡорттарының аҫаба ерҙәрендә типтәрҙәр Шәмәр ауылына нигеҙ һала. XVIII быуат аҙағынан ауыл хәҙерге Ҡалҡан атамаһы менән билдәле^[4]. Беренсе исеме гидронимдан, икенсеһе — антропонимдан тип аңлаталар. Әммә рәүиз материалдарында Ҡалҡан исемле йәки фамилиялы кеше юҡ. Шулай уҡ Ҡалдан булараҡ теркәлгән.

1795 йылда 30 йортта 208 кеше, 1859—1866 йылдарҙа 121 йортта — 703 кеше йәшәгән. XX быуаттың 20-се йылдарында ауылда Ғәлиуллин һәм Абраменконың тирмәндәре була^[5].

Игенселек, малсылыҡ менән шөғөлләнгәндәр. Мәсет булған. 1900 йылда шулай уҡ һыу тирмәне теркәлгән^[4].

1920 йылда Ҡалҡанда 1269 кеше иҫәпләнгән.

Әлеге ваҡытта ауылда Учалы ауылы гимназияһының филиалы — Ҡалҡан башланғыс мәктәбе, фельдшер-акушерлыҡ пункты, Мәҙәниәт йорто, китапхана, мәсет бар^[4].

Халыҡ һаны

Бөтә Рәсәй һәм Бөтә Союз халыҡ иҫәбе алыу мәғлүмәттәре буйынса халыҡ һаны (кеше)

Иҫәп алыу йылы һәм көнө	Бөтә халыҡ	Ир-егеттәр	Ҡатын-ҡыҙҙар	Ир-егеттәр өлөшө (%)	Ҡатын-ҡыҙҙар өлөшө (%)
1897 йыл 9 февраль (26 ғинуар)	1139
1920 йыл 26 август	1269
1926 йыл 17 декабрь
1939 йыл 17 ғинуар	670
1959 йыл 15 ғинуар	382
1970 йыл 15 ғинуар
1979 йыл 17 ғинуар
1989 йыл 12 ғинуар
2002 йыл 9 октябрь	392
2010 йыл 14 октябрь	332	160	172	48,2	51,8

Милли составы

2002 йылғы халыҡ иҫәбен алыу мәғлүмәтенә ярашлы, күпселек милләт — башҡорттар (95 %)^[6].

Халыҡ һаны буйынса аңлатма төрлө йылдарҙа иҫәп алыу тәртибенең айырмалығы булыу сәбәпле халыҡ һанының үҙенсәлегенә иғтибар итегеҙ.

1939 йыл — бар булған халыҡ һаны.

1989, 2002, 2010 йылдарҙа — даими йәшәгән урыны булып иҫәпләнгән халыҡ һаны

Халыҡ һаны буйынса сығанаҡтар

Ауылдағы халыҡ һаны буйынса мәғлүмәтте халыҡ иҫәбе буйынса алыу урынлы. Бөтә ил күләмендә үткән 1897, 1920, 1939, 1959, 1970, 1979, 1989, 2002, 2010 йылғы халыҡ иҫәбе буйынса мәғлүмәттәр бар һәм асыҡ ҡулланыуҙа табырға була. Ҡайһы бер китаптарҙы электрон төрҙә асып ҡарап була. 1926 йылғы халыҡ иҫәбе буйынса һәр ауыл тураһында мәғлүмәт осрағаны юҡ әле. Унан башҡа Өфө виләйәтендә 1865, 1879, 1886 йылдарҙа урындағы халыҡ иҫәбе алынған. Тағы ла ревиз яҙмалары аша мәғлүмәт бар.

1859 һәм 1865 йыл — Населенные пункты Башкортостана. Ч.I. Уфимская губерния, 1877. — Уфа:Китап, 2002. — 432 с. ISBN 5-295-03188-8 (ч. I). ISBN 5-295-03133-0.

Өфө виләйәте ауылдарында халыҡ һаны буйынса мәғлүмәт 1859 һәм 1865 йылдарға ҡарата бар.

1866 йыл — Список населенных мест. Ч. II. Оренбургская губерния, 1866. — Уфа: Китап, 2006. — 260 с. ISBN 5-295-03815-7 (ч. II). ISBN 5-295-03133-0.

Ырымбур виләйәте ауылдарында халыҡ һаны буйынса мәғлүмәт 1866 йылға ҡарата бар.

1897 йыл — Перепись населения. т.45 кн.01 Уфимская губерния. Н.А.Тройницкий (ред.)(С.-Петербург, 1901)

Был китапта Өфө виләйәте ауылдары буйынса мәғлүмәт бар. 500 кешенән күберек булған ауылдар исемлеге.

1920 йыл — Населенные пункты Башкортостана. Ч.III. Башреспублика, 1926. — Уфа. Китап, 2002. — 400 с. ISBN 5-295-03091-1 (ч. III). ISBN 5-295-03133-0.

Был китап 1926 йылға ҡарата төҙөлгән, әммә халыҡ иҫәбе 1920 йылға ҡарата бирелгән.

1939 йыл — БАССР. Административно-территориальное деление на 1 июня 1940 года – Уфа:Государственное издательство, 1941. – 387 с.

Был китапта 1939 йылғы иҫәп алыу буйынса һәр ауыл буйынса мәғлүмәт бар.

1989 һәм 2002 йылдар — Башҡортостан Республикаһы ауылдарында 1989 һәм 2002 йылғы халыҡ иҫәбен алыу мәғлүмәттәре буйынса халыҡ һаны.
2010 йыл — Численность и размещение населения Республики Башкортостан по данным Всероссийской переписи населения 2010 года. Статистический сборник. (рус.)
Население Башкортостана: XIX-XXI века: статистический сборник / Территориальный орган Федеральной службы государственной статистики по Республики Башкортостан. — Уфа:Китап, 2008. — 448 с.: ил. ISBN 978-5-295-04439-7

1897 йылғы халыҡ иҫәбенән башлап ҡалалар, ҡала төрөндәге ҡасабалар, райондар, район үҙәктәре буйынса халыҡ һаны бар.

Пётр Рычков үҙенең «Топография Оренбургская» китабында Ҡалҡан исеме тураһында былай тип яҙған^[7]:

Яикъ вершину имьетъ за Уралскими горами на Сибирской дорогъ, въ Купаканской волости, изъ горы называемой Калганъ Тау, что значитъ: Крайняя или Остальная гора въ Уралъ
Сія река изстари разделяетъ Башкирцовъ съ Киргисъ Кайсаками

Яйыҡ Урал аръяғында, Себер юлында, Купакан улусында, Ҡалҡан-тауҙа сыға. Ҡалҡан — ҡалған, һуңғы тау.
Ошо йылға борондан башҡорт һәм ҡаҙаҡ ерҙәрен айырып ята

Ревизия материалдары

1795^[8], 1811^[9] һәм 1859 йылдарҙа^[10] Ҡалҡан ауылында ла рәүиз (ревизия) үткәрелә һәм уның материалдары Башҡортостандың Милли архивында һаҡлана.

Билдәле шәхестәре

Баталин Юрий Петрович (28.07.1927—22.07.2013), дәүләт һәм хужалыҡ эшмәкәре, 1985—1989 йылдарҙа СССР Министрҙар Советы Рәйесе урынбаҫары. Ленин (1980) һәм СССР Министрҙар Советы (1974) премиялары лауреаты, ике Ленин (1973, 1987), өс Хеҙмәт Ҡыҙыл Байраҡ (1967, 1971, 1977), Дуҫлыҡ (1999) һәм «Почёт Билдәһе» (1957) ордендары кавалеры.

Иҫтәлекле урындары

Көньяҡ Уралдағы Ҡалҡан күле — ҡалҡан кеүек түңәрәк формалы, йоморо. Туристик иҫтәлекле урын. XVIII—XIX быуаттарҙа йәшмә сығарыу үҙәге була. Башҡортостандың Учалы районында, Ҡалҡан ауылы эргәһендә, Учалы ҡалаһынан төньяҡ-көнбайышҡа табан 10 км алыҫлыҡта урынлашҡан^[11].

Урамдары

Партизан урамы (рус. Партизанская улица)
Мәктәп урамы (рус. Школьная улица)
Үҙәк урам (рус. Центральная улица)
Шоссе урамы (рус. Шоссейная улица)
Яйыҡ урамы (рус. Яицкая улица)^[12]

.

Тирә-яҡ мөхит

Ҡалҡан күле
Урал йылғаһы
Ҡалҡан тауы
Еләкле һәм Әүәләк һырттары^[13]
Бирсә йылғаһы^[14]

Иҫкәрмәләр

↑ Всероссийская перепись населения 2010 года. Численность населения по населённым пунктам Республики Башкортостан (билдәһеҙ). Дата обращения: 20 август 2014. Архивировано 20 август 2014 года.
↑ Численность и размещение населения Республики Башкортостан по данным Всероссийской переписи населения 2010 года. Статистический сборник. (рус.)
↑ Ҡалҡан (ауыл) // Башҡорт энциклопедияһы. — Өфө: БР ДАҒУ «Башҡорт энциклопедияһы», 2015—2024. — ISBN 978-5-88185-143-9.
↑ ^4,0 ^4,1 ^4,2 Ҡалҡан (ауыл) // Башҡорт энциклопедияһы. — Өфө: БР ДАҒУ «Башҡорт энциклопедияһы», 2015—2024. — ISBN 978-5-88185-143-9.
↑ Асфандияров А. З. История сёл и деревень Башкортостана и сопредельных территорий. — Өфө: Китап, 2009. — С. 28. — ISBN 978-5-295-04683-4.
↑ Единый электронный справочник муниципальных районов Республики Башкортостан — Excel форматында ҡушымта(недоступная ссылка) (рус.)
↑ Рычков Пётр Иванович: «Топография Оренбургская» СПб., 1762 стр.223—224
↑ ревизия материалдары 2022 йыл 24 ғинуар архивланған.
↑ ревизия материалдары(недоступная ссылка)
↑ ревизия материалдары(недоступная ссылка)
↑ Озеро Калкан
↑ Госсправка сайтында урамдар исеме
↑ Ургун, Калкан и Ахун
↑ Башҡортостан Республикаһының топонимдар һүҙлеге

Һылтанмалар

Ҡалҡан (ауыл) // Башҡорт энциклопедияһы. — Өфө: БР ДАҒУ «Башҡорт энциклопедияһы», 2015—2024. — ISBN 978-5-88185-143-9.
Асфандияров А. З. История сёл и деревень Башкортостана и сопредельных территорий. — Өфө: Китап, 2009. — С. 28. — ISBN 978-5-295-04683-4.
1795 йылғы ревизия материалдары 2022 йыл 24 ғинуар архивланған.
1811 йылғы ревизия материалдары(недоступная ссылка)
1859 йылғы ревизия материалдары(недоступная ссылка)
Калканово (Шамарово) на портале «Генеалогия и Архивы»

[2010F-1] Всероссийская перепись населения 2010 года. Численность населения по населённым пунктам Республики Башкортостан (билдәһеҙ). Дата обращения: 20 август 2014. Архивировано 20 август 2014 года.

[2] Численность и размещение населения Республики Башкортостан по данным Всероссийской переписи населения 2010 года. Статистический сборник. (рус.)

[3] Ҡалҡан (ауыл) // Башҡорт энциклопедияһы. — Өфө: БР ДАҒУ «Башҡорт энциклопедияһы», 2015—2024. — ISBN 978-5-88185-143-9.

[Ҡалҡан-4] 4,0 ^4,1 ^4,2 Ҡалҡан (ауыл) // Башҡорт энциклопедияһы. — Өфө: БР ДАҒУ «Башҡорт энциклопедияһы», 2015—2024. — ISBN 978-5-88185-143-9.

[5] Асфандияров А. З. История сёл и деревень Башкортостана и сопредельных территорий. — Өфө: Китап, 2009. — С. 28. — ISBN 978-5-295-04683-4.

[справочник-6] Единый электронный справочник муниципальных районов Республики Башкортостан — Excel форматында ҡушымта(недоступная ссылка) (рус.)

[to-7] Рычков Пётр Иванович: «Топография Оренбургская» СПб., 1762 стр.223—224

[8] ревизия материалдары 2022 йыл 24 ғинуар архивланған.

[9] ревизия материалдары(недоступная ссылка)

[10] ревизия материалдары(недоступная ссылка)

[11] Озеро Калкан

[12] Госсправка сайтында урамдар исеме

[13] Ургун, Калкан и Ахун

[14] Башҡортостан Республикаһының топонимдар һүҙлеге

[1]

[2]

[3]

[4]

[5]

[6]

[7]

[8]

[9]

[10]

[11]

[12]

[13]

[14]